13. Zalesie Dolne jako miasto- ogród (część II)

Historia Zalesia Dolnego jako miasta-ogrodu

W latach 20. XX wieku hrabia Ksawery Branicki, właściciel dóbr Las Zalesie Wilanowskie, rozpoczął parcelację swoich podwarszawskich majątków. Decyzja ta była spowodowana kłopotami finansowymi hrabiego. Utrata znacznej części fortuny podczas wojny polsko-ukraińskiej, kryzys gospodarczy w ówczesnej Polsce oraz koszty związane z utrzymaniem rezydencji wilanowskiej zmusiły Branickiego do wyprzedaży ziemi. Tak więc datę 21 października 1925 roku, gdy doszło do wydzielenia z części nieruchomości hrabiego terenu określanego Zalesiem-Lasem, możemy uznać za datę powstania miejscowości.

Plan Adamów Zalesie, 1928 (źródło Walczykowska, M., 2007)

Nieruchomość Zalesie-Las nabył wówczas Tadeusz Zawadzki (właściciel Wólki Kozodawskiej położonej obok Zalesia) za cenę 5000 zł. Projektem parcelacji terenów na działki letniskowe zajął się architekt Władysław Gunath. W myśl projektu na obszarze 93 ha 7860,25m2 zaprojektowano 347 działek mieszkalnych, ulice, aleję 3 Maja zakończoną wielokątnym placem Wolności, tereny sportowe i rekreacyjne.

Z zapisów księgi hipotecznej dowiadujemy się m.in. iż w 1926 r. Tadeusz Zawadzki sprzedał Towarzystwu Akcyjnemu Warszawskich Dróg Żelaznych Dojazdowych działkę o powierzchni 1403 m2, która jest obecnie terenem kolejki wąskotorowej. Znajdujemy również nakaz ochrony przyrody na terenach Zalesia odnoszący się do nowych właścicieli działek. Na danej parceli nie wolno było wyciąć więcej niż 50 % istniejącego drzewostanu zgodnie z założeniami Komisji Ochrony Lasów w Warszawie. Co więcej, na terenach Nieruchomości Las Zalesie obowiązywał zakaz budowy jakichkolwiek fabryk, zakładów przemysłowych, szpitali, cegielni, garbarni, aby hałasem czy ściekami nie zanieczyszczały środowiska i przestrzeni publicznej.

Przepisy regulowały również maksymalną wielkość działki pod sprzedaż (2 hektary) oraz dotyczyły charakteru architektonicznego powstających budynków (m.in. maksymalna wysokość budynków na 2 piętra, brak ślepych ścian).

Zalesie Dolne, las nad stawami, lata 80.

Fot. Stanisław Hofman

Sprzedaż działek przebiegała bardzo sprawnie. Większość z parceli została wykupiona jeszcze przed wojną. Ceny działek szybko rosły (głównie ze względu na ich niesłabnący popyt), choć nie dorównywały jednak tym z okolic Konstancina czy Otwocka. Najliczniejszą grupę nabywców stanowiła inteligencja oraz bankierzy z Warszawy.

Zalesie Dolne, górki Szymona, lata 80.

Fot. Stanisław Hofman

Oprócz właścicieli prywatnych działek możemy wyróżnić Towarzystwo Przyjaciół Gimnazjum Państwowego im. Emilii Plater w Warszawie, które zakupiło 3 działki oraz gmina miejska w Piasecznie, która również stała się nabywcą kilku parceli.  Miasto Piaseczno w 1934 roku przeznaczyło zakupione przez siebie tereny okolic rzeki Jeziorki na boisko sportowe, strzelnicę, pływalnię z plażą, dwa korty tenisowe, boisko koszykówki i tor saneczkowy. Już wówczas tereny „Górek Szymona” były oddane we wspólne ręce mieszkańców do celów sportowo-rekreacyjnych. W 1938 roku hrabia Branicki podarował Zalesiu działkę przy ul. Modrzewiowej pod budowę kościoła. Do roku 1951 mieściła się tam jedynie mała drewniana kapliczka (gdzie msze św. w okresie majowo-wrześniowym odprawiał ksiądz z parafii w Jazgarzewie) poprzedzająca powstanie obecnej murowanej świątyni.

W kolejnych odcinkach parę słów o Towarzystwie Przyjaciół Zalesia Dolnego.

Źródła:

• "Zalesie Dolne nasze miejsce na ziemi, Zeszyt 1: Zalesie Przed wojną, Historia Platerówki", Biuro Promocji i Informacji Gminy Piaseczno 2007

13. Zalesie Dolne jako miasto-ogród

                Czym jest miasto-ogród?

Na początek parę słów o tym, kto jest uważany za ojca koncepcji miasta-ogrodu oraz kiedy i gdzie powstawały pierwsze realizacje ów idei…

Koncepcja miast-ogrodów narodziła się w Anglii pod koniec XIX wieku. Jej twórcą był Ebenezern Howard. Opublikował on swój pomysł w dziele pt. „Garden Cities of tomorrow” (1902). B. Parkera i R. Unwina stworzyli zaś pierwszy plan miasta-ogrodu, który zaczęto realizować już w 1904 roku. Pierwsze miasto-ogród, Letchworth, zostało zaprojektowane na 35 tysięcy mieszkańców. Miejscowość podzielono na cztery części przez biegnącą z zachodu na wschód linię kolejową oraz prostopadłą do niej dolinę. Każda z część posiadała własny ośrodek ogólnomiejski. W 1920 roku zaczęły powstawać nowe schematy osad satelickich dookoła Londynu. Oprócz Letchworth pierwotnie planowano utworzenie 29 satelitów, zrealizowano ich niestety tylko 8.

Koncepcja miasta-ogródu

Fot. https://www.mirrorservice.org/sites/gutenberg.org/4/6/1/3/46134/46134-h/46134-h.htm

Jak zaś rozprzestrzeniała się idea miast-ogrodów w Polsce?

Idea miasta-ogrodu była realizowana w Polsce przede wszystkim na obrzeżach Warszawy oraz jej osiedlach i miastach satelitarnych. W tym miejscu możemy wymienić m.in.: Żarki Letnisko (położone koło Myszkowa w województwie śląskim), starszą część Konstancina-Jeziorny, Podkowę Leśna, Milanówek, Komorów, Popowo Letnisko, fragmenty Starego Żoliborza (Żoliborz Oficerski, Żoliborz Dziennikarski, Żoliborz Urzędniczy; w pewnym stopniu powojenne Sady Żoliborskie), warszawskie osiedla: Muranów, Sadyba i Włochy, Śródborów (obecnie część Otwocka), Szpital Tworkowski (który jest w pełni ukończoną w okresie międzywojennym realizacją miasta ogrodu, według koncepcji Witolda Łuniewskiego, na podstawie projektu architektów i urbanistów Tadeusza Plucińskiego i Władysława Jastrzębskiego oraz projektanta zieleni Alfreda Lucjana Zakrzewskiego), Miasto Ogród Mińsk (w 1937 roku tereny zostały przyłączone do Mińska Mazowieckiego). W Ząbkach rozpoczęto w 1912 roku tworzenie projektu miasta ogrodu, lecz idea ta została zrealizowana tylko częściowo.

Innymi przykładami praktycznej realizacji w Polsce są: dzielnica Giszowiec w Katowicach (częściowo zniszczona), Karłowice we Wrocławiu, Nowa Huta w Krakowie, Dziesiąta w Lublinie (realizacja przerwana), Sokolniki-Las koło Łodzi, Kolonia Emma w Radlinie.

W Polsce tytułu „miasto ogród” używa oficjalnie Podkowa Leśna i Milanówek.

Zalesie Dolne

Fot. Stanisław Hofman

Gdzie jeszcze na świecie możemy podziwiać piękne miasta-ogrody?

Miasta-ogrody światowej sławy to m.in.: osiedle Ratshof w Królewcu, miasto Cwmbran w aglomeracji Cardiff, miasta-ogrody Basildon, Stevenage, Bracknell, Letchworth Garden City, Welwyn Garden City (powstałe po II wojnie światowej jako efekt planu deglomeracji Londynu); w Niemczech propagował ją między innymi Hermann Muthesius, projektant i twórca miasta ogrodu Hellerau pod Dreznem.

Zapytacie zapewne, dlaczego w ogóle narodził się pomysł na zakładanie miast-ogrodów i czemu (a raczej komu) miała służyć ów idea?

Wraz ze skutkami rewolucji przemysłowej oraz rozwojem aglomeracji miejskich pojawił się problem przeludnienia miast. Odpowiedzią stała się właśnie koncepcja  miasta satelickiego lub oddalonego od centrum miasta osiedla o niskiej, luźnej zabudowie ze znacznym udziałem terenów zielonych (ogrodów, skwerów, parków). Schemat miast-ogrodów opierał się zwykle na planie koła podzielonego głównym ulicami na kilka jednakowych części. Poszczególne strefy miały przypisane funkcje np. usługowe, mieszkaniowe, rekreacyjne. Całość była skupiona wokół centralnego parku, w którym znajdowały się budynki publiczne i otoczona wieńcem terenów rolniczych. Na wąskim pasku terenu, który otaczał dzielnice mieszkaniowe, mogły być dodatkowo usytuowane zakłady przemysłowe i magazyny. Koncepcja ta odzwierciedlała  sprzeciw wobec sypialnianego charakteru przedmieść. Co więcej, ponieważ miasto-ogród miało być założone na terenach rolniczych, koszt utrzymania i ceny mieszkań były niskie. Zgodnie z ideą powstanie modelowego zespołu miast-ogrodów miało powodować samoczynne powstawanie takich nowych terenów. Gdyby zostały połączone szybką komunikacją, skupione byłyby wokół większego miasta centralnego.

Głównym celem powstawania miast-ogrodów było więc nowe podejście urbanistyczne, zakładające harmonię natury z budownictwem, łączące najlepsze cech miasta i wsi, a także pielęgnujące więzi lokalne i sąsiedzkie.

Plan Adamów Zalesie, 1928

Fot. [z]: "Historia powstania i rozwoju miejscowości (1925-1939)", I Zeszyt, Zalesie Dolne nasze miejsce na ziemi, Biuro Promocji i Informacji Gminy Piaseczno 2007

Zalety Zalesia Dolnego jako miasta-ogrodu

Zalesie Dolne wybudowane na planie miasta-ogrodu niewątpliwie posiada wiele zalet. Na terenie miejscowości możemy podziwiać wspaniały stary drzewostan (m.in. okazałe dęby zaliczane do pomników przyrody i objęte troskliwą opieką konserwatorską). Co więcej, przez teren miejscowości przechodzi linia grójeckiej kolejki wąskotorowej, która niegdyś ułatwiała w dużej mierze szybką i wygodną podróż mieszkańcom okolicy. W Zalesiu zadbano również o potrzeby mieszkańców dotyczące infrastruktury. Wybudowano kościół, szkołę czy miejsca o charakterze rekreacyjno-sportowym. Należy również wspomnieć o przemyślanej koncepcji architektonicznej miejscowości i wspaniałych dziełach projektantów (tj. wille Karola Sicińskiego, Mariana Lalewicza czy Leona Suzina). Obecnie zaś ogromnym udogodnieniem dla pracujących w stolicy mieszkańców jest połączenia kolejowego Radom-Warszawa przebiegającego przez granice miejscowości (niestety czasowo w remoncie).

W kolejnym odcinkach przybliżymy Państwu dokładniej historię realizacji koncepcji miasta-ogrodu w Zalesiu Dolnym, opowiemy o procesie parcelacji terenów, prześledzimy losy pierwszych mieszkańców oraz pierwszych zabudowań.

Źródła:

• "Zalesie Dolne nasze miejsce na ziemi, Zeszyt 1: Zalesie Przed wojną, Historia Platerówki", Biuro Promocji i Informacji Gminy Piaseczno 2007
• "Zalesie Dolne spacerownik", Towarzystwo Przyjaciół Zalesia Dolnego 2013